پسماندهای الکترونیکی به محصولات الکترونیکی گفته می‌شود که عمر مفید آن‌ها به اتمام رسیده است. پسماندهای الکترونیکی شامل رایانه‌ها، باتری‌ها، گوشی موبایل، ماشین‌های فکس و کپی، باک بنزین، قطعات یخچال و تلویزیون هستند.
حجم بالای پسماندهای الکترونیکی در تهران از موضوعاتی است که در سال‌های گذشته به یکی از دغدغه‌های جدی در حوزه محیط ‌زیست تبدیل ‌شده و سهم ایران در تولید پسماندهای الکترونیکی از متوسط آسیا بالاتر و تقریباً دو برابر آن است.
پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی به ‌تمامی تجهیزاتی اطلاق می‌شود که مصرف‌کنندگان این وسایل، آن‌ها را دور می‌ریزند. این تجهیزات دستگاه‌های خانگی بزرگی مانند یخچال، فریزر، ماشین لباس‌شویی، ماشین ظرف‌شویی، اجاق ‌گاز و همچنین دستگاه‌های خانگی کوچک نظیر جاروبرقی، اتو، سرخ‌کن، انواع سشوار، و... را شامل می‌شود. تجهیزات مخابراتی و رایانه‌ای، انواع لامپ‌های روشنایی، ابزارهای فنی برقی و الکترونیک، اسباب‌بازی‌ها و سرگرمی‌ها، بازی‌های رایانه‌ای و وسایل جانبی آن‌ها، ابزارهای پزشکی (به‌جز مواردی با آلودگی‌های عفونی که از جمله پسماندهای ویژه پزشکی محسوب می‌شوند)، ابزارهای اندازه‌گیری و دستگاه‌های خودکار ارائه خدمات نیز از جمله انواع پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی است.
پایش پسماندهای الکترونیکی در جهان، از تولید سالانه بیش از ۴۱ میلیون تن زباله الکترونیکی حکایت دارد و در این میان سهم هر ایرانی در تولید این زباله‌ها حدود ۴ تا ۷ کیلوگرم است. توسعه تولید محصولات الکترونیکی در جهان، چالش پسماندهای الکترونیکی و دورریزی آن‌ها را به دنبال دارد و این زباله‌های الکترونیکی به دلیل ترکیبات خطرناک، آلودگی‌های زیست‌ محیطی بسیاری را تولید می‌کنند که در این میان تجهیزات حرارتی و الکترونیکی بیشترین سهم را در تولید دورریز پسماندهای الکترونیکی جهان به خود اختصاص داده‌اند.
طبق تحقیقات انجام ‌شده، ایران بزرگ‌ترین بازار مصرف قطعات رایانه را در منطقه دارد اما به دلیل نبود فرهنگ بازیافت، وجود ‌پسماند الکترونیکی خطر بزرگی برای محیط ‌زیست محسوب می‌شود. ‌پسماندهای ناشی از قطعات رایانه‌ای و دستگاه‌های الکترونیکی با توجه به خطرهایی که دارند باید به‌صورت جداگانه و با روش‌های علمی حمل سپس دفع و بازیافت شده تا مانع اثرات مخرب بر محیط ‌زیست و انسان‌ها شوند.
با توجه به سهم بالای ایران در تولید زباله‌های الکترونیکی و جمعیت بالای پایتخت که ۱۵ درصد جمعیت کشور را به خود اختصاص می‌دهد، در این ارتباط با دکتر محسن قضاتلو؛ مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران به گفت‌وگو نشستیم تا جزئیات بیشتری از وضعیت پسماند زباله‌های الکترونیکی و بازیافت آن‌ها در این کلانشهر را از زبان ایشان بشنویم.

بازیافت غیراصولی زباله‌های الکترونیکی چه آسیب‌هایی به محیط ‌زیست می‌رساند؟

بازیافت غیراصولی یا غیررسمی زباله‌های الکترونیکی از مهم‌ترین تهدیدهای زیست‌ محیطی در کشورهای در حال‌ توسعه محسوب می‌شود. چنین فعالیت‌هایی اغلب بدون تجهیزات ایمنی و کنترل آلاینده انجام‌ شده و فلزات سنگین موادی نظیر سرب(Pb)، جیوه(Hg)، کادمیم (Cd) و کروم ۶ظرفیتی (Cr۶+) از مدارهای الکترونیکی آزاد شده و وارد خاک و آب‌های زیرزمینی می‌شوند. این فلزات در زنجیره غذایی تجمع یافته و آثار سمی بلندمدت بر سلامت انسان و اکوسیستم دارند.
آلودگی هوا و سوزاندن غیراصولی کابل‌ها برای جداسازی فلزات منجر به تولید ترکیبات خطرناکی مانند دیوکسین‌ها و فوران‌ها می‌شود که از قوی‌ترین سموم شناخته‌ شده در جهان هستند.

با این تفاسیر، کم‌توجهی به جمع‌آوری اصولی پسماندهای الکترونیکی خطر بیشتری را دامن می‌زند؟

کارگران فعال در بخش غیررسمی بازیافت که معمولاً بدون تجهیزات حفاظت فردی (PPE) کار می‌کنند در معرض تماس مستقیم با بخارات اسیدی، فلزات سنگین و گرد و غبار سمی قرار دارند که این امر منجر به بروز بیماری‌های عصبی، ریوی و ژنتیکی می‌شود و منابع ارزشمند، فلزات گرانبها و مواد قابل بازیابی به دلیل نبود فناوری‌های تفکیک و پالایش از بین رفته یا با آلودگی ترکیب می‌شوند و قابلیت استفاده مجدد خود را از دست می‌دهند.

اگر یک باتری لیتیومی در خاک دفن شود، چه آسیب‌هایی به همراه خواهد داشت؟

دفن مستقیم باتری‌های لیتیوم-یون در خاک از دیدگاه فنی و زیست ‌محیطی به‌ شدت خطرناک است. این باتری‌ها حاوی ترکیباتی نظیر الکترولیت‌های آلی قابل اشتعال و فلزاتی همچون نیکل(Ni)، کبالت(Co)، منگنز (Mn) و مس (Cu) هستند که در تماس با رطوبت یا شکست مکانیکی دچار نشت می‌شوند.
فلزات سنگین آزاد شده از باتری‌ها موجب تغییر شیمی خاک، کاهش تنوع میکروبی و افزایش هدایت الکتریکی می‌شوند، تماس باتری‌های آسیب ‌دیده با رطوبت یا افزایش دما می‌تواند منجر به واکنش زنجیره‌ای حرارتی و آتش‌سوزی در محل دفن شود و تجزیه حرارتی یا شیمیایی الکترولیت‌ها در خاک سبب انتشار گازهای سمی و ترکیبات آلاینده به هوا می‌شود، بنابراین باتری‌های لیتیومی باید از سایر پسماندها تفکیک ‌شده، انرژی باقیمانده آن‌ها به‌صورت ایمن تخلیه و سپس به واحدهای تخصصی بازیافت ارسال شوند.

آیا دستورالعملی برای بازیافت زباله‌های الکترونیکی داریم؟

در جمهوری اسلامی ایران، موضوع مدیریت زباله‌های الکترونیکی ذیل «قانون مدیریت پسماندها» مصوب سال ۱۳۸۳ و آیین‌نامه‌های اجرایی مرتبط با پسماندهای ویژه تعریف ‌شده است. سازمان حفاظت محیط‌ زیست (DOE) و وزارت صنعت، معدن و تجارت (MIMT) به‌ عنوان مراجع اصلی تدوین ضوابط فعالیت دارند. مهم‌ترین اسناد و دستورالعمل‌های مرتبط عبارت‌اند از: «ضوابط و روش‌های اجرایی مدیریت پسماندهای برقی و الکترونیکی (دستورالعمل سازمان محیط‌ زیست، ۱۳۹۸) هم‌راستا با کنوانسیون بازل در خصوص انتقال برون‌مرزی پسماندهای خطرناک» و «پیش‌نویس اصلاحیه قانون پسماندهای الکترونیکی (در حال بررسی در وزارت کشور و سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها) که با وجود تدوین اسناد فوق، چالش اصلی در کشور نبود زیرساخت اجرایی منسجم، نظارت کافی و شبکه جمع‌آوری رسمی بوده که نیازمند تقویت همکاری میان دستگاه‌های اجرایی، شهرداری‌ها و بخش خصوصی است».

سهم تهران از زباله‌های الکترونیکی تولید شده در کشور چقدر است؟

بر اساس گزارش‌های منتشر شده از سوی سازمان حفاظت محیط‌ زیست و اتاق بازرگانی ایران، حجم تولید زباله‌های الکترونیکی در کشور سالانه حدود ۴۰۰ هزار تُن برآورد می‌شود. چنانچه سهم جمعیتی استان تهران را حدود ۱۵ درصد جمعیت کل کشور در نظر بگیریم، سهم این استان از تولید زباله الکترونیکی کشور تقریباً ۶۰ تا ۶۵ هزار تُن در سال خواهد بود. این مقدار معادل ۱۶۰ تا ۱۸۰ تُن زباله الکترونیکی در روز است. البته بخش قابل ‌توجهی از این پسماندها به‌صورت غیررسمی جمع‌آوری یا در منازل انبار شده و تنها درصد محدودی وارد شبکه رسمی بازیافت می‌شود.

روزانه چند تن زباله الکترونیکی در تهران تولید و جمع‌آوری می‌شود؟

بر اساس برآورد فوق، تولید روزانه زباله‌های الکترونیکی در شهر تهران حدود ۱۶۰ تا ۱۸۰ تُن است. اما میزان جمع‌آوری رسمی توسط شهرداری و پیمانکاران مجاز به‌مراتب کمتر از این مقدار است و احتمالاً کمتر از ۲۰ درصد تولید واقعی را شامل می‌شود.
بخش عمده این پسماندها توسط شبکه‌های غیررسمی جمع‌آوری و به بازارهای غیرمجاز قطعات الکترونیکی هدایت می‌شود. بنابراین توسعه سامانه‌های رسمی جمع‌آوری، آموزش عمومی شهروندان و ایجاد انگیزه‌های اقتصادی برای تحویل پسماندهای الکترونیکی به مراکز مجاز، از ضرورت‌های اصلی در مدیریت پایدار پسماندهای شهری محسوب می‌شود.

بازیافت زباله‌های الکترونیکی چگونه صورت می‌گیرد؟

فرایند بازیافت زباله‌های الکترونیکی مجموعه‌ای از عملیات فنی و مدیریتی است که با هدف بازیابی مواد ارزشمند، کاهش آلودگی زیست‌ محیطی و جلوگیری از دفن غیرمجاز پسماندهای خطرناک انجام می‌گیرد. این فرایند به‌ طور کلی شامل هفت مرحله می‌شود.
جمع‌آوری و تفکیک در مبدأ، در این مرحله تجهیزات الکترونیکی مستعمل از طریق مراکز تحویل رسمی، شرکت‌های خدماتی، فروشگاه‌های مجاز یا طرح‌های جمع‌آوری شهرداری‌ها دریافت و بر اساس نوع، کارکرد و وضعیت فنی طبقه‌بندی می‌شوند.
ارزیابی، بازبینی و جداسازی اقلام قابل ‌استفاده مجدد که برخی از تجهیزات پس از بررسی می‌توانند بازسازی یا مجدداً وارد چرخه مصرف شوند.
جداسازی قطعات خطرناک باتری‌ها، لامپ‌ها، خازن‌ها و قطعات حاوی مواد سمی مانند جیوه(Hg)، کادمیم (Cd) و برم (Br) که به‌ صورت ایمن جدا و به واحدهای تخصصی دفع منتقل می‌شوند.
دمونتاژ یا جداسازی دستی ،در این مرحله اجزای اصلی شامل بردهای مدار چاپی، سیم‌ها، پلاستیک‌ها و فلزات جدا می‌شوند تا از مخلوط شدن مواد خطرناک پیشگیری شود.
خردایش مکانیکی، قطعات جدا شده توسط دستگاه خردکن صنعتی به ذرات کوچک‌تر تبدیل ‌شده و سپس با روش‌های مغناطیسی، جریان گردابی و الکترواستاتیکی از یکدیگر تفکیک می‌شوند.
بازیابی شیمیایی و متالورژیکی فلزات گرانبها مانند طلا(Au)، نقره(Ag)، پالادیوم (Pd) و مس (Cu) که از طریق فرایندهای هیدرومتالورژی یا پیرومتالورژی استخراج می‌شوند.
تصفیه نهایی و بازگردانی مواد، محصولات نهایی شامل فلزات تصفیه ‌شده، پلاستیک‌های بازیافتی و شیشه به صنایع پایین‌دستی بازگردانده می‌شوند.